Nazwisko pełni istotną rolę w życiu każdego człowieka bowiem indywidualizuje i identyfikuje osobę fizyczną zarówno w stosunkach osobistych, jak i urzędowych, stąd podlega ono ochronie prawnej.
Do zmiany nazwiska na gruncie polskiego prawa może dojść w drodze administracyjnej oraz w związku z określonymi zdarzeniami np. w związku z zawarciem związku małżeńskiego. Obie drogi są względem siebie niezależne i realizowane są w drodze odrębnych procedur.
W konsekwencji na zmianę nazwiska z przyczyn określonych w ustawie z dnia 17 października 2008 roku o zmianie imienia i nazwiska, nie mają wpływu zmiany stanu cywilnego wnioskodawcy. Zgodnie bowiem z treścią art. 4 ust. 1 wskazanej ustawy, zmiany imienia lub nazwiska można dokonać wyłącznie z ważnych powodów, w szczególności gdy dotyczą zmiany: imienia lub nazwiska ośmieszającego albo nielicującego z godnością człowieka; na imię lub nazwisko używane; na imię lub nazwisko, które zostało bezprawnie zmienione; na imię lub nazwisko noszone zgodnie z przepisami prawa państwa, którego obywatelstwo również się posiada.
Co istotne, zarówno osoba samotna, osoba pozostająca w związku małżeńskim, jak i osoba pozostająca w związku nieformalnym, pod warunkiem spełnienia przesłanek wskazanych w przepisie art. 4 ust. 1 ustawy o zmianie imienia i nazwiska, tj. zaistnienia ważnych powodów do jego zmiany, może wnioskować o zmianę nazwiska w trybie administracyjnym. Zaznaczyć jednakże należy, że zmiana stanu cywilnego np. w wyniku zgonu małżonka nie daje podstaw do żądania zmiany nazwiska przyjętego w związku z uprzednim zawarciem małżeństwa, jak również nie powoduje jego automatycznej zmiany.
Choć pojęcie „ważnych powodów” kwalifikowane jest w orzecznictwie sądowym do pojęć nieoznaczonych, a nawet do przyjęcia konstrukcji uznania administracyjnego, a organ rozpoznający sprawę ma w konsekwencji pozostawioną ocenę, czy żądanie zmiany imienia mieści się w zakresie przesłanki „ważnych powodów”, to jednak zgodnie ze stanowiskiem Naczelnego Sądu Administracyjnego możliwość administracyjnej zmiany imienia lub nazwiska przewidziana w art. 4 ust. 1 ustawy z 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska wprowadza wyjątki od regulacji zawartych w ustawie – Kodeks rodzinny i opiekuńczy i w ustawie – Prawo o aktach stanu cywilnego. Dlatego też wykładnia tego przepisu nie może być wykładnią rozszerzającą i tym samym prowadzić do niestosowania zasad wynikających z wyżej wskazanych ustaw. Nadto Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, iż pozostawanie w związku o charakterze konkubinatu, bez względu na to, czy chodzi o związek osób jednej płci, czy też o związek heteroseksualny, nie jest „ważnym powodem” do zmiany nazwiska na nazwisko partnera w rozumieniu art. 4 tejże ustawy. Jak wskazał bowiem sąd „Subiektywna potrzeba zmiany nazwiska rodowego na nazwisko wynikające ze związku faktycznego, choć uzasadnione więzami emocjonalnymi i wspólnym życiem nie jest wypełnienie przesłanki „wyłącznie z różnych względów”” (zob. wyrok NSA z dnia 10 października 2017 r. II OSK 293/16).
Co ciekawe, w zdaniu odrębnym do wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 21 października 2015 roku sygn. akt III SA/Łd 679/15, sędzia Ewa Cisowska-Sakrajda
wskazała, iż nie zgadza się ze stanowiskiem sądu, iż pozostawanie w związku partnerskim o charakterze konkubenckim przez osoby tej samej, jak i różnej płci nie stanowi „ważnego powodu” do zmiany nazwiska. Według jej poglądu takie twierdzenie opiera się na błędnym założeniu, że wobec braku w prawie krajowym regulacji prawnej normującej status osób pozostających w nieformalnym związku partnerskim, a także tradycyjnego definiowania rodziny jako obejmującej osoby pozostające w związku małżeńskim i dopuszczalności zmiany nazwiska wyłącznie przy zawieraniu małżeństwa – nie ma podstawy do zmiany nazwiska rodowego osoby pozostającej w związku nieformalnym opierającym się na silnych i trwałych więzach uczuciowych, emocjonalnych i gospodarczych na nazwisko partnera/partnerki.
W ocenie sędzi, stanowisko Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi, mimo iż nawiązuje do mającej zastosowanie w sprawie regulacji prawnej, to nie uwzględnia jednak prawidłowej treści odpowiedniego prawa krajowego, ani wniosków płynących z wiążącego Polskę prawa międzynarodowego i orzecznictwa Trybunału Praw Człowieka, w tym regulacji dotyczących praw podstawowych, a przede wszystkim gwarantowanego prawa do życia rodzinnego. Ponadto, w zdaniu odrębnym wskazano, iż argumentacja sądu co do istoty sporu formułowana na tle regulacji międzynarodowej i orzecznictwa Trybunału Praw Człowieka wykazuje istotne sprzeczności i niekonsekwencje.
Powyższy pogląd, zakładający, iż pojęcie życia rodzinnego, uznawane w krajowej praktyce za ważny powód zmiany nazwiska, obejmuje również osoby pozostające w związku konkubenckim w tym osób tej samej płci, podziela coraz więcej sędziów, co sugeruje, iż linia orzecznicza sądów administracyjnych, jak i stanowisko Naczelnego Sądu Administracyjnego, wkrótce może ulec zmianie na korzyść osób różnych, jak i tej samej płci pozostających w związkach konkubenckich.