Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
W Polsce większość małżeństw pozostaje w ustroju wspólności majątkowej. Zgodnie z art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.) udziały w majątku wspólnym są równe. Oznacza to, że każdy z małżonków ma prawo do żądania połowy majątku wspólnego po ustaniu wspólności, np. na skutek orzeczenia rozwodu. Zasadniczo na ustalenie nierównych udziałów nie ma na wpływu ani wina w rozkładzie pożycia, ani różnice między zakresem przyczyniania się do powstania majątku wspólnego. Niemniej jednak od tej zasady przewidziano wyłom.
Zgodnie z art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. z ważnych powodów na żądanie małżonka można ustalić nierówne udziały w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku.
Ważne przyczyny
Sąd Najwyższy kilkukrotnie precyzował co należy rozumieć pod pojęciem „ważnych powodów”. W jednym z orzeczeń stwierdził m. in., że ważnymi powodami są takie okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do powstania której ten małżonek nie przyczynił się (tak postanowienie SN z dnia 21 listopada 2000 r., III CKN 1018/00). Ponadto, SN stoi na stanowisku, że określenie tego, czy ważne powody zachodzą, musi następować indywidualnie do każdej sprawy stosownie do całokształtu okoliczności (postanowienie SN z dnia 13 grudnia 2018 r., V CSK 565/17).
W oparciu o orzecznictwo można wyszczególnić przykładowe okoliczności, które mogą być przez sądy uznane za ważne przyczyny ustalenia nierównych udziałów. Jedną z najistotniejszych przyczyn jest sytuacja, w której małżonek w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania dorobku stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych (tak np. postanowienie SN z dnia 26 listopada 1973 roku, III CRN 227/73). Przykładem takiego zachowania może być rezygnacja ze świadczenia pracy, opuszczenie rodziny, trwonienie pieniędzy należących do majątku wspólnego, zaciąganie nadmiernych długów czy nawet faktyczna separacja małżonków za obopólną zgodą w sytuacji, w której co prawda prawnie majątek małżonków pozostaje majątkiem wspólnym, ale faktycznie małżonkowie działają „na własny rachunek”. Inna ważną przyczyną może być wyłączna wina małżonka w rozpadzie pożycia małżeńskiego (tak postanowienie SN z dnia 16 listopada 2023 r., II CSKP 1401/22), aczkolwiek w tym przypadku należy taką tezę analizować z uwzględnieniem szczególnych okoliczności sprawy i faktu zdrady żony, która nie przyczyniła się do powstania majątku wspólnego.
Z kolei sam fakt odmiennego stopnia przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego, co do zasady ważną przyczyną nie jest. Dopiero zaistnienie ważnej przyczyny otwiera drogę do badania tego, czy stopień przyczynienia się jest nierówny (postanowienie SN z dnia 8 lutego 2018 r., II CNP 11/17)
Stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego
Samo zaistnienie ważnych przyczyn uzasadniających odmienne ustalenie udziałów w majątku wspólnym nie oznacza, że zgłoszenie takiego żądania zakończy się sukcesem. Nie gwarantuje go także sam fakt wniesienia do małżeństwa większych środków pieniężnych.
Przyczynieniem się do powstania majątku wspólnego nie są jedynie zarobki, ale określa się je jako całokształt starań w kształtowaniu majątku wspólnego (postanowienie SN z dnia 23 września 1997 r., I CKN 530/97). W tym świetle, przyczynienie się małżonka zajmującego się domem lub dziećmi w trakcie trwania małżeństwa może okazać się nawet wyższym aniżeli małżonka, który w trakcie trwania małżeństwa rozwijał karierę i powiększał ekonomiczny stan posiadania rodziny (postanowienie SN z dnia 25 maja 2020 r., IV CSK 714/19). Dodatkowo różnica między przyczynieniem się małżonków musi być różnicą istotną i wyraźną (postanowienie SN z dnia 4 czerwca 2019 r., V CSK 581/18).
Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że za przyczynienie się można uważać to, co zostało przez małżonka wniesione do małżeństwa lub nabyte tytułem darowizny (postanowienie SN z dnia 16 listopada 2023 r., II CSKP 1401/22).
Podsumowanie
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym po ustaniu wspólności majątkowej jest możliwe na żądanie małżonka. W takim jednak wypadku sąd badać będzie kolejno zaistnienie dwóch przesłanek koniecznych do zastosowania takiego rozwiązania. Będzie ustalać, czy zachodzi ważna przyczyna ustalenia nierównych udziałów, a następnie przejdzie do badania, czy faktycznie przyczynienie się do powstania majątku wspólnego było różne, a jeżeli tak, to w jakiej proporcji.